Blinde vlek: objectief waarnemen is er niet meer bij!
Na de stevige onderwerpen uit de vorige columns, nu eens een wat algemener en luchtiger onderwerp: de blinde vlek. Het fenomeen blinde vlek komt eigenlijk uit de biologie en duidt op een deel van het netvlies achter in het oog waar de oogzenuw het oog verlaat. Hier zitten geen zintuigcellen. Met andere woorden; op deze plaats is ieder mens blind. Deze kleine paradox (op de plek waar alle informatie van het oog naar de hersenen gaan, zie je niks) wordt ook gebruikt in de sociale psychologie en duidt daar op het onvermogen om voor de hand liggende fenomenen waar te nemen, vooral als ze voor die persoon normaal of vanzelfsprekend zijn.
De Nederlandse socioloog Han Fortmann gaf als voorbeeld van een blinde vlek dat wanneer men een vis zou vragen zijn wereld te beschrijven, het dier als laatste element het water zou noemen, omdat het zo voor de hand liggend voor hem is.
Een blinde vlek heeft iedereen en dat uit zich op twee manieren. In de eerste plaats tijdens de communicatie met anderen en in de tweede plaats wanneer het betrekking heeft op het zelfbeeld van die persoon. Een blinde vlek tijdens de communicatie zie je vaak bij technici, die er zondermeer van uitgaan dat de gesprekspartner op de hoogte is van de brekingsindex van licht, de negatieve kleef die kan optreden bij heipalen of de constante van Planck, aangeduid met h, die voorkomt in alle vergelijkingen van de kwantum mechanica. De toehoorder (en u ook waarschijnlijk) haakt volledig af en reageert op de vragen van de techneut slechts met een wazige blik.
Bij biljarten zie je dat ook wel eens als nieuwkomers goed bedoelde adviezen krijgen van biljarters die al jaren het spelletje spelen. “Jan, als ik jou was, zou ik de bal hoog raken met een beetje tegeneffect en dan doorstoten via de korte band naar rood”. Inderdaad, zo zou het kunnen, maar Jan weet niet welke bal bedoeld wordt, weet niet wat effect is, laat staan wat tegeneffect is en hoort voor het eerst dat de “kleine band” in biljartland blijkbaar “korte band” wordt genoemd. Een prachtig en tegelijk komisch voorbeeld van een blinde vlek bij de biljarter die al jaren speelt en zich gewoonweg niet meer kan voorstellen dat anderen zijn kennis van dit stukje wereld niet delen. Het begrip ”doorstoten” is zo vanzelfsprekend geworden, dat het niet in de biljarter opkomt dat een ander dit begrip helemaal niet kent. De oorzaak is simpel: gebrek aan inlevingsvermogen en in ernstige gevallen gebrek aan sociale intelligentie.
De tweede verschijningsvorm van de blinde vlek treft ons allemaal en heeft betrekking op ons zelfbeeld. Over het algemeen hebben we een behoorlijk positief zelfbeeld, denken we dat we de wereld objectief kunnen beschouwen, kennen we onze capaciteiten en door gedegen zelfreflectie hebben we zicht op onze beperkingen. Denken we. De praktijk en psychologische experimenten tonen het tegendeel aan en de voorbeelden liggen voor het oprapen. De gipsvluchten uit de skigebieden, het hoge afvalpercentage bij avond opleidingen en hele volksstammen die op een te hoge functie solliciteren, zijn daar het bewijs voor. We denken bijna altijd dat we beter zijn dan we in werkelijkheid zijn. We rijden beter auto dan de rest, we verdienen te weinig naar wat we kunnen, we weten beter dan “Den Haag” hoe de economie of het vluchtelingenprobleem moet worden aangepakt en zo zijn er nog vele voorbeelden te vinden.
De grootste blinde vlek die we allemaal hebben, betreft ons zelfbeeld dat altijd veel rooskleuriger is dan anderen van ons hebben. Maar we koesteren dat beeld zo, dat we negatieve informatie over ons zelfbeeld verdringen, als onzin afdoen of gewoonweg niet horen. Negatieve feedback tast ons zelfbeeld aan, want we vinden dat we goed, leuk, aardig en betrouwbaar zijn. Negatieve reacties maakt ons onzeker en levert negatieve gevoelens op en we hebben al zo vaak gezien: daar kunnen we normaliter maar slecht mee omgaan. Positieve reacties zijn daarentegen uiterst welkom, die onthouden we altijd en versterken daarmee ons zelfbeeld ook al zouden er heel wat kanttekeningen bij geplaatst kunnen worden.
Wilt u echt uzelf beter leren kennen, luister dan naar anderen. Anderen zijn veel beter in staat u te beoordelen dan dat u dat zelf doet. Anderen hebben natuurlijk ook een blinde vlek, maar die ander heeft toevallig niet uw blinde vlek! Die ander ziet wat u doet en hoort wat u zegt. Die ander “ziet” ook uw lichaamstaal (komen we nog op terug) en die ziet dat veel beter dan u zelf. Wie echt wil veranderen, neemt kritiek of feedback serieus en gaat er niet al van te voren van uit dat dit niet kan kloppen. Maar u bent gewaarschuwd; uw blinde vlek is hardnekkig en is er bijna altijd de oorzaak van dat u in uw leven nog heel wat teleurstellingen te verwerken krijgt.
(Met dank aan een artikel van Roos Vonk in de Volkskrant van september 2007)
