Een Vestingstad als Grave kende, naast het bovengrondse stratenplan, eveneens een zeer uitgebreid stelsel van gangen ondergronds. Deze gangen werden gebruikt om, in tijden van oorlog, naar veiliger oord te kunnen vluchten, zonder daarbij de vijand ’tegen het lijf’ te lopen. Ook werden gewonden ondergronds gebracht om daar verzorgd te worden. Er is zelfs sprake geweest van een gang die, vanuit het Vestingstadje onder rivier de Maas door, naar de vestingwerken op het Gelderse gedeelte van Grave zouden hebben gelopen. Hier zijn echter helaas nooit bewijzen van gevonden.
Veel gangen zijn in de loop der jaren dichtgegooid met puin, o.a. bij verbouwingen. Ook werden (in-)gangen gesloten omdat dit gevaar opleverde voor spelende jeugd.
Recentelijk werd de onderaardse gang van de uit 1688 stammende Hampoort voor het publiek opengesteld. Deze gang, die toegankelijk is vanuit de St. Elisabethstraat, loopt in een tweetal bochten onder de Hampoort door en komt uiteindelijk uit net onder of boven de waterspiegel van de gracht, midden onder de toegangspoort (buitenzijde) van de Hampoort. Aan het einde van de gang hingen nog ’n aantal stalactieten, die al druipend in jaren van eenzaamheid zijn ontstaan. Men denkt overigens dat deze gang de weinig opwindende rol van riool heeft gehad.
Dat er meerdere gangen onder de vestingstad hebben gelegen, is te zien op onderstaande foto. Het betreft hier een onderdeel van een kaart waarop alle onderaardse gangen van Grave zijn ingetekend. In de omgeving van de Hampoort zijn duidelijk een viertal gangen zichtbaar. Een onder de Hampoort zelf, twee meer naar het oosten gelegen en een ter hoogte van de tuin van het oude St. Elisabeth Rustoord. Bovendien loopt er over de hele lengte van de Gasthuisstraat, langsop de St. Elisabethstraat, eveneens een gang, waarop waarschijnlijk meerdere gangen uitkwamen.
.
Onderstaande (al wat oudere) bijdrage vond ik op het internet en is van de hand van stadsarcheoloog Martien Koolen:
” Onderaardse gangen in de vestingstad Grave:
In 1992 werd de gehele St. Elisahethstraat te Grave ‘opengelegd’ voor de aanleg van nieuwe riolering en herbestrating. De gehele straat werd tot ongeveer 1.5 mtr diepte uitgegraven en op de plaats van de nieuwe riolering 3 tot 4 mtr diep. Al de werkzaamheden werden door mij en mijn collega J. de Wit op de voet gevolgd.
Eerste omgrachting van de stad.
De huidige St. Elisabethstraat omgeeft het gehele zuidelijke gedeelte van de oude stadskern en moet aangelegd zijn, zo blijkt uit onderzoek, op een oude omgrachting van de stad. In de diepst uitgegraven gedeelten werden restanten van deze omgrachting aangetroffen.
De vulling van deze voormalige gracht bestond uit vondsten uit de 14e en 15e eeuw waaronder veel slachtafval, grijs aardewerk en vroeg steengoed. Dit klopt aardig met de historische gegevens waarin wordt vermeld dat op het eind van de 13e eeuw (1285) onder de toenmalige Heer van Grave, Jan I van Cuyk, rondom de stad grachten, aarde wallen en pallisades van houten palen werden aangelegd.
Vestingmuren.
Rond het jaar 1550 werden de vestingwerken van Grave op de kwetsbare plaatsen versterkt met stenen muren en verschijnen er stenen stadspoorten. Op de hoek St. Elisabethstraat-Brugstraat (fig. 1 – punt A) kwamen de restanten van zo’n stenen muur tevoorschijn. Ook werd er zo’n enorm tonggewelf aangetroffen met een binnendiameter van 5 meter. Dit tonggewelf moet een restant zijn van een grote ‘duiker’ ofwel gracht- overbrugging, behorende bij de Brugpoort. Helaas werd nu de gehele duiker verwijderd.
Vestingwerken 17e – 18e eeuw.
Bij punt B (fig. 1) werden enkele schamele muur- en vloerresten opgegraven van een bakstenen bouwwerk, zeer waarschijnlijk de resten van een wachthuis/munitiedepot uit de 17e 1 18e eeuw. Bij punt C (fig. 1) werd de stadsgracht uit de 17e eeuw aangesneden.
Onderaardse gangen uit de 17e eeuw.
In 1953 werd er in de Graafsche Courant melding gemaakt van de ontdekking van een gang of riool onder de ‘Hampoort’ te Grave. Dit gaf aanleiding bij Bart Schouwink tot het schrijven van het jeugdboekje “Het geheim van de oude poort”, waarin hij een tweetal jongens in zijn fantasie laat afdalen in de onderaardse gang en hen een schat laat vinden.
Na de jaren 50 raakte de gang in de vergetelheid totdat ze in de jaren 80 tijdens grondwerkzaamheden opnieuw werd ontdekt en ik een van de weinige was die erin kon afdalen voor een onderzoek. 
Nu, tijdens de laatste werkzaamheden in 1992 werd er door de gemeente Grave extra aandacht geschonken aan deze gang die onder de Hampoort doorloopt (punt D -fig. 1).
In de opengebroken gang konden video opnames gemaakt worden en er brak een discussie los om de gang publiekelijk toegankelijk te maken. De gang is nog in zeer goede staat,de vloer is keurig geplaveid met kleine straatklinkertjes en is opvallend schoon.
Bij ons verdere onderzoek in de St, Elisahetstraat werden nog eens twee onderaardse gangen ontdekt (fig.1-punt E en F). In tegenstelling tot die onder de Hampoort waren deze uitzonderlijk ruim. Ze waren binnenwerks ruim 5 mtr breed terwijl die onder de Hampoort een breedte heeft van 1.5 mtr. Nader onderzoek naar het verloop van deze gangen kon helaas niet gedaan worden omdat ze geheel onder water stonden.
Ondertussen is wel vast komen te staan dat een gedeelte van de oude vestingstad ondermijnd moet zijn met dergelijke onderaardse gangen. Een van deze gangen is in stippellijnen aangegeven op een 18e eeuwse plattegrond die te vinden is in Parijs. De gangen zullen wel meerdere functies hebben gehad: enerzijds om vanuit je eigen huis (kelder) naar buiten de stad te vluchten als de stad veroverd werd, anderzijds als schuilkelder tijdens hevige belegeringen.
In latere tijden werden de gangen in gebruik genomen als riolering en werd en groot gedeelte van het gangenstelsel volgestort met puin. Hopelijk wordt binnenkort de gang onder de Hampoort, met een lengte van ongeveer 50 mtr, voor het publiek toegankelijk en mag ik U eens begroeten. ”
Tot zover de bijdrage van Martien Koolen. Zijn wens is inmiddels in vervulling gegaan en de video, waarvan sprake is in de tekst, is destijds door mijzelf gemaakt en heeft er wellicht toe bijgedragen om een en ander in ‘gang’ te zetten !?
